Fonema, tingujt Q - Ç nga shqiptarët e
Kosovës dallohen me shumë vështirësi, në të shumtën e rasteve shqiptohen sikur
po të jenë një tingull i vetëm, pa asnjë element dallues, pra Ç-ja shqiptohet
si Q, bile-bile dhe në të shkruar Q-ja ka zënë vendin e Ç-së, pothuajse e ka
asimiluar Q-ja tingullin Ç.
Fonetika është një nga degët e
rëndësishme të gjuhësisë e cila studion sistemin e tingujve të një gjuhe,
ndryshimet që pësojnë këto pozicione të caktuara, si dhe ligjet e këtyre
ndryshimeve
Tingulli Q i shqipes është mesgjuhore,
okluzive e shurdhët, artikulohet duke ngritur pjesën e mesme të shpinës së
gjuhës, në pjesën e përparme të qiellzës së fortë. Kurse tingulli Ç është një
bashkëtingëllore palato-alveolare, gjuhore e zëshme. Dallimet
fonetike-fonologjike mes këtyre dy tingujve janë evidente.
Fonemat Q - Ç edhe në të shkruar tek
shqiptarët e Kosovës paraqet një problem gjuhësor-drejtshkrimor në vete, pasi
Q-ja në çdo aspekt ia ka zënë vendin pa meritë fonemës Ç, duke filluar në:
Tv-të tona-në titrat e tyre, në portalet
informative, në rrjetet dhe blogjet sociale, në ftesat, kërkesat, shkresat
zyrtare komunale-qeveritare, Ç-ja është zëvendësuar më Q-në. Në gazetat ditore
kosovare ky problem ka një trajtim më serioz, pasi lektorët arrijnë të dallojnë
Q-në dhe Ç-në. Mirëpo fonemat-tingujt Q dhe Ç shpeshherë i zëvendëson një
fonemë-tingull tjetër, pra fonema-tingulli Gj, si në këto raste: Në vend se të
shkruajnë gjyqi, e shkruajnë gjygji, ose në vend së të shkruajnë çdokush e
shkruajnë gjdokush, ka raste të shumta ku fonema Gj zëvendëson të dyja fonemat
Q-në dhe Ç-në.
Në shkollat fillore do të duhej që
mësuesit t`ua sqarojnë, t`ua mësojnë me shumë seriozitet rregullat ortoepike
(drejtshqiptuese) dhe ortogarfike (drejtshkrimore) nxënësve të tyre, pasi Q-ja
dhe Ç-ja janë fonema me tipare dalluese mes veti.
Në rrjetet dhe blogjet sociale janë të
rrallë (përpos gjuhëtarëve) ata shqiptarë të Kosovës që i shkruajnë drejt
fonemat Q dhe Ç. Në vend se të shkruajnë
drejt, p.sh: çka, ç’kemi, ç`bëhet, çdo, ç`janë, ç`u bë, ç`u tha; ata shkruajnë
me gabime: Qka, qkemi, qpo bahet, qdo, qka janë, qu ba, qu tha.
Një gabim tjetër ku nuk dallohen fare
mes vete fonemat Q-Ç është se federatat sportive të Kosovës, përfaqësuesve tanë
sportivë ua shkruajnë me gabime mbiemrat në fanellat e tyre, në vend se t`ua
shkruajnë drejt si: Kuçi, Xhaçku, Greiçevci, Mavriçi, Çota, Çeku, Çirezi,
Çollaku, Thaçi, Muçolli, Muçaj, Hoça, Çetta; ata ua shkruajnë kështu: Kuqi,
Xhaqku, Greiqevci, Mavriqi, Qota, Qeku, Qirezi, Qollaku, Thaqi, Muqolli, Muqa, Qeta.
Shembuj të tjerë me gabime të tjera ku
Q-ja zëvendëson pafundësisht në shkrimet tona Ç-në; në vend se të shkruajmë
kështu: vjeç, viç, veçse, çohu, Deçani, çakmak, vjeçar, çantë, çadër,
çadrandreqës, çafkë, çorape, veç e veç; ne shkruajmë kështu, pra me gabime
drejtshkrimore: vjeq, viq, veqse, qohu, Deqani, qakmak, vjeqar, qantë,
qadrandreqës, qafkë, qorape, veq e veq.
Këto gabime fonematike-tingullore mes
fonemave-tingujve Q-Ç nuk bëhen nga shqiptarët e Shqipërisë dhe ata të Luginës
së Preshevës, ata i dallojnë pa asnjë problem fonemat-tingujt Q-Ç. Kurse ne në
Kosovë, aty-këtu në Veriun e Shqipërisë, tek shqiptarët e Maqedonisë,
shqiptarët e Malit të Zi, dhe në mbarë Diasporat shqiptare ky problem është
evident
Fonema-tingulli Ç në Kosovë është një “tepricë
teknologjike”.
